PARĆANSKO CARSTVO
Carstvo Parćana (ili Partijana(ca)) je bila velika iranska (persijska) politička i kulturna sila na području male i centralne Azije u periodu klasike. Ova država je nastala na području stare Persije, i to sa središtem u njenom severoistočnom delu, nakon raspada carstva Aleksandra Velikog koji je par vekova pre toga pokorio sve države i narode u ovom delu sveta.
Parćanski vladar nosio je titulu kralj nad kraljevima, po uzoru na ahamenidske persijske vladare. On je imao pravo na više žena, a njega je na prestolu nasleđivao najstariji sin, što je takođe stara iranska tradicija. Na dvoru su živeli i radili brojni “kraljevi prijatelji”, odnosno članovi vladarskog saveta, i pripadnici uže i šire rodbine. Pored toga, kralj je održavao snažne odrede telesne garde, dok je bitnu ulogu u državi imao i kraljev rizničar, odnosno upravitelj novcem i drugim resursima.
Tipičan pripadnik parćanskog društva može se videti na čuvenoj bronzanoj statui koja je pronađena u Šami. Visoka je 1,9 metra, a predstavljeni odrasli muškarac nosi ogrtač i tuniku u obliku slova V, pričvršćenu opasačem. Na nogama su se nosile šarene pantalone a na glavi dijadema preko ukopčane kose.
Jedan od najznačajnijih careva ove persijske države bio jeMitridat I Parćanski (171-138 p.n.e.), koji je znatno proširio carstvo osvajajući Mediju i Mesopotamiju. Na vrhuncu svoje moći Parćansko carstvo protezalo se od male Azije do granica sa Indijom.
Faktor koji je znatno uticao na razvoj ove kulture bio je njen veoma povoljan geostrateški položaj. Naime, Partija se razvijala duž Puta svile, najznačajnije trgovinske rute na svetu u to doba, koja je povezivala razvijeno Rimsko carstvo sa Kinom, ubirajući pri tom nemale prihode od poreza, ali i od direktne trgovine.
Parćanska kultura bila je direktna naslednica stare persijske. Pored toga, Parćani su dosta preuzeli od helenističke kulture starih Grka i Makedonaca, a postojao je i snažan uticaj nešto konzervativnije i ratobornije kulture Skita, Meda i drugih stočarskih iranskih naroda iz okruženja. Kao i za vreme Ahamenidske Persije, parćanski carevi održavali su sistem vazalnih država, odnosno satrapija, koje su plaćale godišnje danak i davale vojsku za dalja osvajanja, ali su u svemu ostalom vodile nezavisne politike.
Najstariji neprijatelji Parćana bili su Seleukidi (naslednici Aleksandra Velikog) na zapadu, kao i Skiti na istoku. Kako se Partija širila ka zapadu brzo je došla u sukob sa Kraljevinom Jermenijom, a na kraju i sa Rimskim carstvom.
Već smo rekli da je Parćansko carstvo bilo izgrađeno na vazalnim odnosima centralne vlasti i podređenih satrapija. Taj sistem je međutim imao tu manu što je omogućavao preveliko osiljavanje lokalnih vladara. Tako su bojni pripadnici parćanskog plemstva prisvojili znatnu moć i bogatstvo, pa je svaki čin prenošenja vlasti ( u slučaju kraljeve smrti na primer) nosio sa sobom ogroman rizik krvavih borbi i unutrašnjih sukoba među najmoćnijim plemićima u zemlji.
Spoljnu politiku sa druge strane obeležili su bezbrojni sukobi sa Rimljanima. Veliku bitku protiv rimskih legija parćanska vojska vodila je blizu današnjeg mesta Harana u Turskoj (antički Kare), i to 53. godine p.n.e. Parćani su iz ove bitke izašli kao pobednici i od tog doba su bili gospodari čitave Male Azije izuzev grada Tira. Sledećih vekova vođeni su brojni rimsko-parćanski ratovi, sa promenljivim uspehom na obe strane. Predmet spora i granična linija je često bila upravo Kraljevina Jermenija, koja bi priznavala vlast jedne sile za kratko vreme, a zatim druge.
Parćani su u istoriji ostali upamćeni pre svega kao odlični konjanici, a njihova teška konjica zadavala je velike probleme svim protivničkim vojskama zasnovanim na pretežno slabo pokretnoj pešadiji, kakva je bila rimska. O parćanskoj vojsci, ratovima i oružju govorićemo na narednim stranicama.
Na stabilnost i razvoj Parćanskog carstva više od spoljnih neprijatelja međutim uticali su česti građanski ratovi i borbe naslednika za presto. Parćanska moć je naprosto presušila kada je Ardašir !, vladar persijske satrapije, poveo pobunu protiv vladajućih Parta i ubio njihovog poslednjeg vladara, Artabanusa V, 224. godine nove ere. Ardašir je tako osnovao novu vladajuću dinastiju, Sasanide, koja je vladala Iranom i Bliskim istokom sve do 7. veka i Muslimanskih osvajanja.
