RATOVANJE ATINJANA - PRVI GRČKO-PERSIJSKI RAT
Grad-država Atina je tokom klasičnog perioda stare Grčke bila veliki gradski centar, kao i predvodnih Delskog saveza u Peloponeskom ratu protiv Sparte i njene Peloponeske lige. Za sve to vreme u Atini je vladao izvorni oblik demokratije (u kojem vlast dele svi punopravni građani) koji je uz par epizoda uspostavljanja tiranije bio dosta stabilan. Za to vreme javne službe obavljali su obični građani često birani nasumično, dok su vojni zapovednici ipak birani na osnovu svojih dotadašnjih vojnih uspeha. Vojnih zapovednika u Atini je u svakom trenutku bilo oko desetak i oni su se zvali strategoi (stratezi). Vrhunac atinske hegemonije u staroj Grčkoj ostvaren je u 4. veku p.n.e. što je poznato kao Doba Perikla.
Pre uspona Atine najjačom silom u staroj Grčkoj smatrana je Sparta, grad-država sa snažnom militarističkom kulturom i uređenjem. Krajem 5. veka međutim počinje jačanje Atine u svakom smislu pa i u vojnom, pa se ova država usudila da 499. godine pošalje vojsku kao pomoć i odbrana Jonskim Grcima na obali Male Azije, koji su se pobunili protiv Persijskog carstva. Time je zvanično isprovocirana invazija Persije na Grčku i druge evropske teritorije, iako su persijski vladari to svakako imali u planu.
491. godine p.n.e u Grčkoj su se pojavili persijski glasnici koji su u ime Darija I od Helena kao znak pokoravanja zahtevali “zemlju i vodu”. Veličina vojske i tok ratnih operacija ukazuju da je pohod bio jasno ograničen na kažnjavanje Atine zbog učešća u Jonskom ustanku. Dugoročno međutim, pokoravanjem Euboje i Atike Persijanci bi ujedno stekli i izuzetno pogodna uporišta na grčkom tlu, iz kojih bi kasnije mobli da krenu u osvajanje čitave Helade.
Početkom leta 490. godine Persijska vojska sakupljena je u Maloj Aziji, i brojala je oko 20.000 pešaka i nekoliko stotina konjanika, uglavnom iz Lidije i Kilikije. Vojska je prevožena sa 600 brodova do jonskih gradova na obali koji su već bili potčinjeni. Odatle su Persijanci otplovili na Kikladska ostrva koja leže u središtu Egeja, na pola puta između Atine i Jonije. Prva žrtva Persije bio je grad Naks koji je razoren, nakon čega su svi gradovi Kiklada priznali vlast Persije. SA Kiklada Persijanci su prišli korak bliže Atini iskrcavši se na Euboji i osvojivši polis Eritreju. Nekoliko dana kasnije, Persijanci su prešli moreuz koji deli Euboju i Atiku. Iskrcali su se na severoistoku maratonske ravnice, čime je zapravo otpočela invazija na Atinu.
490. godine p.n.e. Atinjani su pod vođstvom Mitijada sprečili prvu invaziju Persijanaca koju je predvodio kralj Darije I, i to u Bitci kod Maratona. Atinjani su odlučno reagovali preuzimajući inicijativu u ratu. Vojska je poslata u susret neprijatelju, zaposevši južni deo maratona i zatvarajući tako put ka Atini. Atina je imala na raspolaganju oko 10.000 hoplita kojima su se pridružili samo Platajci sa odredom od 700 hoplita. Spartancima je upućen zahtev za pojačanjem ali su oni odbili da pomognu Atini navodno iz verskih razloga, pa je njihov odred od 2000 teških hoplita stigao dva dana nakon bitke.
Maratonska bitka odigrala se početkom septembra 490. godine, i izgleda da su je započeli Persijanci koji nisu imali izbora nego da probiju neprijateljske položaje kako bi stigli do Atine. Grci su zbog brojčane nadmoći protivnika bili prinuđeni da razvuku svoje borbene redove kako bi sprečili opkoljavanje. Zato su oslabili svoj centar, ojačali krila i brzm trkom prešli kratku razdaljinu na kojoj su dejstvovali perijski strelci. U borbi prsa u prsa pokazala se sva nadmoć grčkog hoplitskog ratovanja i njihovog naoružanja. Grčka krila su razbila protivnička a zatim su pomogla oslabljenom centru zbog čega su “varvari” bili prinuđeni na povlačenje.
Veći deo perijske vojske uspeo je da pobegne brodovima ali je veliki broj i poginuo (oko par hiljada). Na atinskoj strani pognulo je 192 građanina. Među njima je bio i jedan od vojnih zapovednika-stratega. Atinjani će se pobede kod Maratona uvek sećati kao jednog od najsvetlijih trenutaka svoje istorije, ali sa njom sukob sa Persijom nije bio okončan. Naprotiv, tek je počinjao. Ipak, pobeda je ulila Atinjanima kao i ostalim Grcima samopouzdanje da se mogu odupreti persijskoj sili. Činjenica da je Atina gotovo bez ičije pomoći savladala Persijance koji su se do tada činili nezaustavljivim takođe je podigla njen ugled u čitavoj Grčkoj i ostatku Evrope.
Zbog unutrašnjih problema u Persijskom carstvu Atinjani su dobili dragocenih deset godina da se pripreme za nove neizbežne napade Azijata sa istoka. Zbog toga je odlučeno da se stvori pre svega snažna ratna mornarica kako Persijanci ne bi ni uspeli da stignu do obala Atine i njenih saveznica. Sa atinskim programom izgradnje mornarice koji je predvodio Temistokle može se u antci po veličini i brzini izgradnje porediti samo rađanje rimske pomorske sile za vreme Prvog punskog rata. Nadležnost stratega je proširena i na pomorsko ratovanje, čime je njihov ugled dodatno porastao. Pešadijsku vojsku vremenom preuzimaju deset taksijarha, dok konjaničkim odredima zapovedaju deset filarha.
