POJAVA I RAZVOJ STAROGRČKE FALANGE
Falanga je bila jedna od najstarijih vojnih formacija, i to ona kod koje se vojnici grupišu i koncentrišu u pravougaoni oblik, a zatim kao jedna celina zajednički marširaju i bore se protiv neprijatelja, ne odstupajući samostalno iz bojnog poretka. Reč falanga potiče od grčke reči falangos što znači valjak ili deblo (koji gura sve ispred sebe). Falange su uglavnom bile sastavljene isključivo od teških pešaka naoružanih dugačkim kopljima za probadanje koja su istorijski i u različitim civilizacijama (pa tako i među različitim starogrčkim gradovima i dobima razvoja) nosila različita imena.
Falanga je naziv vojne formacije koji se naročito koristi za opisivanje vojski stare Grčke iz Klasičnog perioda, iako je pravougaoni gusti bojni poredak naravno znatno stariji i on se javlja još u doba prvih civilizacija kao što su to bili Sumer i Egipat. Grčki izvori su falangu koristili i za opisivanje konjice u gustom poretku, kao i za vojsku u logoru tokom pohoda na stranim teritorijama, dok ćemo se mi ovde ograničiti na organizaciju teške pešadije neposredno pre i tokom same bitke. Falanga je bila preovlađujući način organizacije vojske i ratovanja sve do revolucije u rimskoj vojnoj tehnologiji, a disciplinovanoj falangi nije mogla da se odupre nijedna druga vojna jedinica u Klasičnom periodu razvoja, osim naravno još snažnije falange.
Falangom dakle nije opisivana vojska neke posebne snage ili brojnosti, već samo oblik i uređenost vojnika u maršu. Tako je mogla postojati falanga od deset kopljanika kao i od hiljadu jurišnika naoružanih mačevima. Istoričari danas kao kolevku falange navode staru Grčku iz 8. veka p.n.e., tačnije užu oblast Peloponeza gde su se naselila gvozdena balkanska plemena. Naročito bitan trenutak za razvoj falange bilo je uvođenje aspisa u naoružanje vojnika grada Argosa (protivnika Sparte) u 7. veku p.n.e. Aspis odnosno veliki okrugli metalni štit omogućio je stvaranje teških hoplitskih formacija.
Što se tiče razvijenog oblika falange o kojoj pričamo ovde, ona se u staroj Grčkoj nije pojavila preko noći već je nastala od vojnih odreda organizovanih u Mračno doba Grčke, samo bez određenih elemenata. Dve jasne strategije ratovanja u Gvozdenom dobu Mediterana uključivale su princip grupisanja i koncentracije vojnika na malom prostoru, kao i povećanje ukupnog broja vojnika na bojištima. Vidi se tako da je grčka falanga bila ustvari vrhunac i usavršenje sporo razvijajuće ideje koja se javila vekovima ranije. Kako su se napadačka oružja i oklopi razvijali tokom vremena, falanga je postala sve ubojitija i dominantnija.
Na Peloponezu se falanga razvila iz odreda prvoboraca (promachoi) koji su se u Mikensko doba borili u prvim borbenim redovima, sastavljeni od dobro naoružanih i oklopljenih aristokrata. Iza njih je međutim nastupalo lako naoružano i nedisciplinovano mnoštvo vojnika iz nižih slojeva društva, pa nije bilo one kohezije i prodornosti kao u slučaju prave falange. Prvoborci su se borili jedan pored drugog, često u porodičnim skupinama, ali nije bila retka pojava da neki prvoborac deluje na svoju ruku. Takav je opis ratovanja kod Homera. Vremenom je međutim shvaćeno da svako istupanje prvoborca iz guste formacije smanjuje šansu za uspeh celog vojnog odreda, pa je to postalo strogo zabranjeno.
Hopliti i falange su tako u početku činili neku vrstu elitnih snaga koje su se borile u prvim borbenim redovima, a koje su podržavali slabije naoružani sugrađani. Oružje međutim postaje ujednačenije i kvalitetnije, pa sve veći broj vojnika ima punu opremu hoplita, što znači da se povećava dubine falange. Takođe dolazi i do promena u upotrebi oružja. Koplja se sve manje bacaju na neprijatelja iz daljine, a sve više služe za probadanje iz neposredne blizine kada se dve vojske sudare.
Nametanje falange kao glavnog načina ratovanja povezano je i sa praktičnim životnim stvarima. Hopliti su na prvom mestu bili zemljoradnici (osim u Sparti) i zato nisu mogli dugo da odsustvuju sa polja, niti da dozvole da ih neko pustoši. Zbog toga je jedna odlučujuća kratkotrajna bitka bila najbolje rešenje za obe suprostavljene vojske, o kojim god da se grčkim gradovima radi. Konjica sa druge strane nije mogla da igra neku veću ulogu zbog pretežno brdovitog i skučenog terena po grčkim dolinama.
I na kraju, ključ uspeha falange leži u tome što je, paradoksalno ali istinito, ograničavala razorno dejstvo rata. Odlučujuća bitka je sprečavala prerastanje rata u beskonačni niz manjih sukoba, čarki i prepada, koji bi imali znatno pogubnije posledice i po građanstvo i po privredu. Gubici u ljudstvu tokom hoplitske bitke takođe su bili veoma ograničeni i gotovo nikad nisu bili kobni po bilo koju stranu u sukobu. Postoji podatak da je od izašlih hoplita u boju ginulo u proseku tek 5 do 10 %, što znači da se održavao muški rod, pa tako i neporemećena društvena struktura grčkih državica.
