GVOZDENO DOBA NA BALKANU
Najznačajniji događaji tokom starijeg gvozdenog doba na širem području Evrope i Azije (sa Egejem i Bliskim istokom kao središtem) u vidu naseljavanja novih tzv. „gvozdenih naroda“ i pada Bronzanih civilizacija (Mikene, Troje, Hetskog carstva, Novog carstva Egipta) imali su dubok i presudan uticaj i na zajednice koje su naseljavale teritoriju Balkana. Zbog velikog komešanja naroda i plemena, gde su mnogi stari narodi otišli u nove zemlje, a na Balkan pristigli novi narodi koji će tu i ostati, kao i mnogi koji su izumrli i nestali iz istorije, razvoj kultura na Balkanu u periodu od 1125. do 750. godine p.n.e. ne može se najjasnije sagledati.
Raspoloživi arheološki podaci međutim navode nas na jednu sigurnu činjenicu – u to doba došlo je do uspostavljanja kulture novog tipa – kulture gvozdenog doba, i formiranje prvih istorijski poznatih etničkih grupacija u kontinentalnim oblastima Balkanskog poluostrva. Najznačajnije od ovih su pre svih:
1. Tračani – u istočnom delu Balkana, kao skup većeg broja međusobno povezanih plemena;
2. Dardanci, Tribali i Peonci – u središnjem delu Balkana, kao predstavnici šire Dakomezijske grupe naroda, srodniji sa Getima, Dačanima i Mezima, nego sa Tračanima i Ilirima.
3. Iliri – u zapadnom delu Balkana i na obali Jadrana, kao skup labavo povezanih plemena koje možemo podeliti na južne (kulturnije) i severozapadne (zaostalije) ilirske narode i plemena.
4. Trakokimerci – Kimerci naišli su sa područja Rumunije tokom VIII veka p.n.e. To su bili poslednji ostaci starog i nekada velikog i moćnog naroda evroazijskih stepa. Na putu prema zapadu međutim Kimerci su se dosta mešali sa drugim narodima tako da dolaze na Balkan etnički i kulturno izmenjeni.
5. Skordisci – mešavina Kelta i domorodačkih kultura Balkana, poput Tribala, Autarijata i Geta koje su Kelti pokorili u IV i III veku p.n.e.
Arheološki posmatrano na teritoriji Balkana razvijeno je nekoliko posebnih kultura:
a) Glasinačka kultura - Autarijati
b) Kultura Donja Brnjica –Dardanci
c) Kultura Bosut – Tribali
Sve one su bile snažno povezane sa drugim evropskim gvozdenim kulturama, Doranima iz Grčke, Skitima oko Crnog mora, Halštatskom i Latenskom kulturom Kelta iz centralne i Zapadne Evrope.
Tračani i Iliri su dva sasvim zagonetna i do danas još uvek nedovoljno istražena stara balkanska naroda. Iako su odvajkada živeli na teritorijama neposredno vezanim za obale Mediterana, i u više mahova bili upleteni u istoriju Grka, Makedonaca i Rimljana, antički svet imao je tek maglovite predstave o njihovom poreklu, jeziku, zemljama, navikama i običajima. Zašto? Zato što je prema njima upirao pogled samo kad ih je trebalo iskoristiti ili se od njih odbraniti. Međutim i sami spomenuti narodi, Tračani i Iliri posebice, mogu se smatrati delimično ili većinski krivcima za to što ih svet nije bolje upoznao i što nisu ostavili značajniju i dostojniju zaostavštinu.
Naime, i brojnost stanovništva i veličina teritorija koju su ovi narodi (dakle ne plemena već veliki narodi sastavljeni od zaista velikog broja međusobno povezanih plemena) zauzimali, stvarali su preduslove da stara društva Balkana stvore snažne i poštovanja vredne državne tvorevine, kraljevine i carstva. Ništa od toga se nije desilo, ponajviše zbog nevoljnosti starobalkanskih naroda da se otrgnu od praistorijskih obrazaca života, kao i zbog nikada uspostavljene sloge i jedinstva. To su Grci, Makedonci i naročito Rimljani vrlo surovo kažnjavali, pretvarajući balkanske narode u svoje robove i sluge, a zatim ih i gotovo doslovce brišući iz istorije. Dakle, istorija Tračana i Ilira nije preterano slavna, ali je i pored toga vredna istraživanja, naročito zbog toga što su njihovu upečatljivu neslogu i večito kulturno zaostajanje za susedima nasledili izgleda i narodi koji su se vekovima kasnije naselili na istom području, ponajviše Južni Sloveni.
U trenutku kada ih je dotakla istorija Tračani su naseljavali istočne a Iliri jugozapadne oblasti Balkanskog poluostrva. Trakija je tako bila neposredno povezana sa obalama Crnog i Egejskog mora, malom Azijom i istočnom obalom Grčke, dok je Ilirija bila povezana sa obalama Jadranskog i Jonskog mora, tj. sa zapadnom obalom Grčke i istočnom obalom Italije. Ova dva velika naroda razdvajala je prostrana oblast u središtu Balkanskog poluostrva naseljena njima stranim plemena – Tribalima, Dardancima, Peoncima i Makedoncima. Zbog toga Tračani i Iliri nikada nisu ostvarili međusobno čvršće veze, dok su njihova mešanja sa ovim spomenutim stranim „središnje balkanskim“ narodima bila česta.
Najkasnije do 9. godine nove ere sve teritorije Balkana do Dunava priključene su rimskoj državi. Dardanci i Skordisci pokoreni su i nešto ranije, ali njihova kultura nije bila uništena. Tek tokom III veka domoroci na teritoriji današnje Srbije masovno se uključuju u kulturnu i političku istoriju Rimske imperije.
